Alles over de Heidewachtel

Hoewel de heidewachtel pas sinds de vroege twintigste eeuw weer in beeld kwam als jacht- en gezinshond, stond de voorloper van dit ras al in de 13e en 14e eeuw bekend als een uitmuntende Duitse jachthond. De heidewachtel wordt wereldwijd vaak kleine (of small) Münsterlander genoemd, naar het gebied rond de Duitse stad Münster waar liefhebbers deze ooit zeer populaire honden eeuwenlang voor de ondergang behoedden.

In de oude Noord-Europese staten die nu verenigd zijn in Duitsland was de jacht lange tijd een belangrijk onderdeel van het alledaagse leven. De uitgestrekte bossen, heuvels en heidelandschappen besloegen enorme gebieden. Er leefde allerlei wild in de verschillende ecosystemen, van de kleinste patrijs tot enorme heren, everzwijnen en zelfs beren. Al die uiteenlopende diersoorten met hun eigen gedrag en leefgebieden vroegen om verschillende manieren van jagen. Zo ontstonden er al vanzelf verschillende types jachthonden. De heidewachtel was er daar eentje van, maar dan we leen bijzonder gewaardeerd soort jachthond - al sinds de late middeleeuwen.

Omdat de inzet van deze dieren als jachthond al zo’n lang verleden kent, zijn er al heel wat namen aan de voorouders van de moderne Heidewachtel gegeven. Heel vroeger werden deze voorlopers ook wel ‘spionnetje’ genoemd door hun baasjes, maar ook Duitse varianten van de deftige term ‘meesterhondje’ kwamen voor. Deze laatste term was te danken aan een tijd waarin de honden in trek waren bij de hogere burgerij en geestelijken. De verwijzing naar een spion komt vanuit de jachtwereld, waar de heidewachtel als een speurneus en echte allround jachthond in verschillende rollen zijn werk kon doen. Een oude voorloper van de heidewachtel stond vroeger ook bekend als de ‘spioen’.

Zoals de FCI-classificatie al aangeeft is de heidewachtel in eerste instantie een zogenaamde voorstaande jachthond. Dat houdt in dat zijn belangrijkste taak tijdens de jacht bestaat uit het opsporen en aanwijzen van de prooi die de jager zoekt. Heeft de heidewachtel die prooi eenmaal gevonden, dan gaat hij stokstijf stilstaan en wijst met zijn lichaam precies naar de schuilplaats van het wild of gevogelte in kwestie. Dat stilstaan wordt in de jachtwereld ‘voorstaan’ genoemd, ofwel ‘pointing’ (aanwijzen) in het Engels. De vele pointer-rassen zijn naar deze functie vernoemd. Toch kan een heidewachtel ook prima een eenmaal geschoten prooi ophalen en terugbrengen naar de jager. Dat heet in het Engels ‘to retrieve’, ofwel ophalen: apporteren dus, met andere woorden. Van die term zijn de namen van de verschillende retriever-rassen afgeleid. 

In de streken rondom Münster werd de heidewachtel door veel jagers ingezet als allround jachthond, waardoor het een belangrijk ras werd binnen deze beroepsgroep. De enorm scherpe reukzin van de heidewachtel was legendarisch in heel Duitsland. In de heidegebieden van het noordwesten werd het ras veel ingezet om te helpen bij de jacht met valken. De rol van de jachthond was het aanwijzen van wild dat door de valken was gedood, zoals hazen en konijnen, zodat de jagers het konden ophalen. Daarmee hadden ze een cruciale plek in de jacht van die tijd. Toch kan het een nadeel zijn als een hond zo specifiek voor de jacht wordt gewaardeerd. Dat werd pijnlijk duidelijk toen de wetgeving rond de jacht plotseling drastisch wijzigde. De Duitse samenleving veranderde in rap tempo in de negentiende eeuw, omdat het land en de economie steeds moderner en industriëler werden.

In de loop van de achttiende en negentiende eeuw veranderde de Duitse maatschappij ingrijpend. De adel verloor het voorrecht op landbezit en de verlichtingsidealen en de industriële revolutie grepen om zich heen. Dat betekende dat in gebieden zoals Westfalen, de bakermat van de heidewachtel, het landschap snel en drastisch begon te veranderen. De heidegebieden waar deze jachthond het meest in zijn element was maakten plaats voor landbouw, steden en industriegebieden. Jagen werd steeds minder een bron van inkomsten voor de bevolking. Veel boeren en jagers vertrokken naar de steden of waagden de oversteek naar Amerika. Daardoor nam ook de behoefte aan goede jachthonden af. In de loop van slechts enkele generaties werd de eerst zo populaire heidewachtel een zeldzame verschijning: zo zeldzaam zelfs, dat het ras bijna helemaal verdween.

De heidewachtel werd alleen nog gehouden op een handjevol boerderijen in de streek waar ze ooit zo populair waren geweest. Daardoor dreigde de kleine Münsterlander te worden vervangen door rassen die geschikter waren als boerderij- en werkhond, hoewel ze lieten zien dat ze prima als gezinshond konden functioneren. Zo bleven ze door een klein groepje liefhebbers net het hoofd boven water houden, totdat tegen het begin van de twintigste eeuw de jacht een opleving doormaakte, maar nu in de vorm van de plezierjacht, eerder dan als echte bron van inkomsten.

De redding kwam voor de heidewachtel uit onverwachte hoek. In 1906 plaatste de bekende dichter Hermann Löns een oproep in het tijdschrift ‘Unser Wachtelhund’, vrij vertaald ‘Onze Jachthond’. Hij was op zoek naar overgebleven exemplaren van een zeldzaam brakkenhondenras uit Hannover. Toen hij het land in trok om te kijken wat hij kon vinden, stuitte hij op een andere bijna vergeten Duitse jachthond op afgelegen boerderijen in Niedersachsen. Dit ras was – zoals je misschien al hebt geraden – de Heidewachtel.

Löns vond niet alleen medestanders in zijn twee broers, maar werd ook gesteund uit wetenschappelijke hoek in de persoon van Dr. Jungklaus, door een leraar genaamd Heitmann en de edelman Baron von Bevervörde-Lohburg. Vanuit hun gedeelde enthousiasme begonnen ze een poging om de voorstaande honden van het Münsterland weer tot een gezonde populatie terug te fokken. In 1912 werd de club ‘Verband für Kleine Münsterländer Vorstehhunde’ opgericht. Daarbij was het nog wel een probleem dat er geen officiële rasstandaard voor de heidewachtel bestond. Daarom werd in 1921 door Dokter Jungklaus een wetenschappelijke basis voor de beschrijving van de kleine Münsterlander ofwel heidewachtel opgesteld, die tot op de dag van vandaag invloed heeft.

Hoewel de cultuur waarin de jachthonden van de middeleeuwen hun belangrijke werk deden al lang niet meer bestaat, is de speciale band tussen de moderne jagers en hun honden zeker niet verdwenen. Heel wat typische hondenrassen die ooit voor de professionele jacht waren gefokt zijn in de afgelopen eeuw nieuw leven ingeblazen. Dat komt voor een belangrijk deel door de sport- en plezierjacht. Toch zijn jachthonden vanwege hun lange geschiedenis van samenwerking met de mens vaak ook sociaal sterk ontwikkelde honden. Daardoor hebben veel van deze hondenrassen een plek in de huizen en in de harten van de mens weten te veroveren. Dat geldt absoluut ook voor de heidewachtel.

Nadat de heidewachtel door de veranderingen in de jagerswereld bijna verloren was gegaan, is het ras tegenwoordig weer erg in trek, met name in landen dicht bij zijn oorspronkelijke bakermat in het noordwesten van Duitsland. Vooral in Nederland, België, Duitsland en Denemarken kom je de heidewachtel regelmatig tegen. Ook in Noord-Amerika begint het ras steeds populairder te worden, maar dan vooral onder jagers. Dat heeft er deels mee te maken dat de jacht in de VS en Canada groter is dan in Noord-Europa. Ook de beschikbaarheid speelt een rol. In Amerika worden niet genoeg heidewachtels gefokt om aan de vraag te kunnen voldoen. Dat komt ook door de zorgvuldige fokprogramma’s waarmee de zuiverheid van de bloedlijn wereldwijd wordt bewaakt.

De heidewachtel heeft zich in zijn eeuwenlange relatie met jagers ontwikkeld tot een slimme, lieve en sociale hond, die tijdens een stevige wandeling net zo gelukkig kan zijn als op jacht. Daarnaast zijn het ook goede waakhonden die bovendien goed met kinderen om kunnen gaan. Voor baasjes die houden van een actieve lifestyle en bewegen in de buitenlucht is een heidewachtel ook en uitstekende kameraad, want het uithoudingsvermogen dat deze jagers vroeger nodig hadden voor hun ‘vak’ zetten ze vandaag net zo graag in bij sport, spel en lange wandelingen. Ben je gehecht aan de oude tradities van de jacht? Dan zul je niet snel een jachthond vinden met zo’n scherpe reukzin en zo’n veelzijdige inzetbaarheid als deze eeuwenoude jager van de Duitse heidevelden. Al met al is het dus niet zo verwonderlijk dat steeds meer mensen vallen voor de charme en schoonheid van de oude Duitse heidewachtel!

Een heidewachtel is een middelgrote hond, met een lichaam dat proportioneel is gebouwd en daardoor balans en adel uitstraalt. Dat wil niet zeggen dat een heidewachtel een zwakke hond is, want een flinke dosis kracht en spiervermogen heeft deze jachthond al sinds zijn verre verleden in de middeleeuwen nodig gehad. Reuen horen een schofthoogte van 52 tot 56 centimeter te hebben. Teefjes zijn met een schofthoogte van 50 tot 54 centimeter iets kleiner, maar de sekseverschillen zijn minimaal. Met een gewicht van 17 tot 26 kilo kan de bouw van de heidewachtel behoorlijk variëren, maar met voldoende beweging hoort de hond in elk geval een elegante uitstraling te hebben.  

De FCI-rasstandaard schildert de heidewachtel af als een slanke, elegante hond met geprononceerde schoften, een diepe borstkas en korte, gespierde lendenen. De lange, goed gespierde voor- en achterpoten hebben stevige, maar niet te zware botten, Daardoor is de loop van een heidewachtel gracieus en vlot, terwijl de hond statig rechtop blijft bewegen en toch veel afstand in korte tijd kan overbruggen. De rug van een heidewachtel is vrij recht, overgaand in een hoog gedragen staart. In rust hangt de middellange staart omlaag, maar in beweging hoort deze recht en horizontaal te worden gedragen.

De licht gebogen halslijn hoort de welving van de rug te volgen. De hals is sterk gespierd, zonder de elegante look te verliezen. De schedel is vrij plat of licht gewelfd, met een krachtige, lange snuit en goed gespierde wangen die een sterk gebit verbergen. De brede oren hangen dicht tegen de kop omlaag, maar volgens de rasstandaard horen ze niet tot voorbij de mondhoeken te reiken. Donkerbruine ogen met strak aansluitende oogleden geven de heidewachtel een zachtaardige, vriendelijke blik die goed past bij het karakter van de hond.

Als het aankomt op het uiterlijk van de heidewachtel is de prachtige vacht van deze hond een mooie aanvulling op de elegante bouw. De heidewachtel heeft een middellange vacht met licht golvende of sluik vallende haren. De haren zitten dicht op elkaar, waardoor de heidewachtel niet alleen goed beschermd is tegen slecht weer, maar zich ook goed kan redden in het water. Opvallend aan de vacht zijn de gevederde voorpoten en de ‘broek’ op de achterhand, net als de langere haren die de staart een kenmerkende ‘vlag’ geven. De vacht van de heidewachtel hoort bruinwit of bruin-schimmel te zijn, waarbij een mantel, bles, stippen en platen worden toegestaan. Bij de snuit, rond de ogen en oren en bij de anus, staart en poten mogen tankleurige tekeningen voorkomen. De punt van de staart hoort wit te zijn.

Wie overweegt om een heidewachtel in huis te nemen moet goed beseffen dat dit van nature een rasechte jachthond is, met een ‘c.v.’ dat honderden jaren teruggaat in de tijd. Natuurlijk staat de heidewachtel bekend om zijn vriendelijke karakter en het gemak waarmee hij met ‘zijn’ gezin/roedel omgaat, inclusief kleine kinderen. Toch blijven deze honden diep vanbinnen de behoefte voelen om actief bezig te zijn en samen met hun baasje taakgericht in de buitenlucht aan de slag te gaan. Als je zelf het liefst de hele dag binnen op de bank blijft zitten is een heidewachtel dus niet de meest geschikte hond om voor te kiezen. Aan de andere kant hoef je zeker niet per se de jacht als hobby te omarmen om je heidewachtel gelukkig te maken, maar een actieve houding is wel nodig om je hond fysiek en mentaal in goede vorm te houden.

Naast de vele rollen die de heidewachtel als jachthond kan vervullen – van voorstaan tot apporteren en met een uiterst scherpe neus – heeft het ras het ook in zich om als waakhond op te treden. Toch moet je je hier niet al te veel bij voorstellen. Als er onbekenden rond je huis lopen zal je heidewachtel waarschijnlijk wel aanslaan en gaan blaffen, maar daar houdt het bewaken wel zo’n beetje op. Mocht een inbreker daadwerkelijk je huis binnenkomen, dan is de kans groot dat je waakhond de boosdoener kwispelend tegemoet komt lopen: inbrekers afschrikken en de deur uit werken zul je zelf moeten doen. Dat is wellicht een nadeel van de zachtaardige persoonlijkheid van de heidewachtel, maar eigenlijk heb je van dat vriendelijke karakter als baasje vooral veel voordelen.

Een dagelijks rondje om het blok is onvoldoende voor een heidewachtel, zowel in fysieke als in geestelijke zin. Deze honden zijn niet alleen gebouwd om lichamelijk te presteren, maar zijn ook erg intelligent. Daarom is het belangrijk om veel spelletjes te spelen met je puppy, maar ook met je volwassen heidewachtel, liefst met een jacht-achtig tintje zoals apporteren. Let wel op het jachtinstinct van je hond, want de neiging om snel achter iets aan te duiken dat tijdens het wandelen in het struikgewas ritselt zit nu eenmaal in de aard van het beestje.

Als je heidewachtel genoeg beweging en uitdaging krijgt zul je merken dat hij zich in huis vrij rustig gedraagt. Deze honden nemen letterlijk en figuurlijk niet veel plek in binnenshuis. Dat rustige temperament valt en staat natuurlijk wel bij een goede opvoeding en socialisatie, maar daarover vind je verderop in dit artikel meer. Nog een belangrijke opmerking over een heidewachtel en jonge kinderen: hoe vriendelijk deze dieren ook zijn, toch mag je kinderen en honden nooit zonder toezicht in dezelfde ruimte laten. Leer je kinderen en hun vriendjes ook hoe ze rustig met puppy’s en honden omgaan. Zo voorkom je misverstanden en weet je zeker dat je je gezin verrijkt met een lieve, trouwe kindervriend.

Ook al staat de heidewachtel niet bekend als een hond die bijzonder veel verzorging nodig heeft, toch is de conditie van de vacht belangrijk om in de gaten te houden. Goed borstelen hoeft niet dagelijks, maar wel wekelijks: niet alleen om je hond er goed uit te laten zien, maar ook om de haren schoon en vrij van parasieten te houden. Omdat heidewachtels graag veel buiten zijn kan vuil zich gemakkelijk in de vacht ophopen. Let dus bij het borstelen extra goed op achtergebleven modder, takjes en ander vuil, vooral rond de ogen, bij de ingang van de oren en op de plekken waar heidewachtels langere haren hebben zoals de voor- en achterpoten. Zie je viezigheid die je niet zomaar weg kunt borstelen, gebruik dan lauwwarm water om de plekjes schoon te deppen. Zo voorkom je dat er ontstekingen ontstaan doordat bacteriën achterblijven.

Extra verzorging van de vacht is nodig op het moment dat je heidewachtel gaat verharen in de ruiperiode. Dat gebeurt twee keer per jaar, in de herfst en in het voorjaar. In die periode wisselt je hond van zomer- naar wintervacht en vice versa, dus op die momenten is dagelijks borstelen waarschijnlijk wel nodig om irritatie te voorkomen.

Elke hond kan veel last hebben van nagels die slecht worden bijgehouden, maar voor een actieve hond zoals de heidewachtel geldt dat des te meer. Controleer of nagels niet splijten, afbreken of te lang worden. Voorkom deze problemen door de nagels regelmatig te knippen. Dat moet wel op de juiste manier gebeuren: ben je niet zeker van je zaak, laat dan een professional de nagels van je hond verzorgen. Een andere vaste en goede gewoonte is tandenpoetsen. Er is speciaal voor honden ontwikkelde tandpasta op de markt waarmee je de tanden dagelijks kunt poetsen. Het is slim om hier meteen vanaf de puppytijd mee te beginnen, zodat je heidewachtel er direct aan kan wennen.

Kies als het gaat om hondenvoer altijd voor kwaliteit. Een goed gebalanceerde voeding waar alle belangrijke bouwstoffen en genoeg energie in zit is een goede basis voor de ontwikkeling van je puppy, maar ook voor een lang en gezond leven van je volwassen heidewachtel. Welk voer je ook kiest, geef het gedoseerd, want overgewicht is slecht voor je hond en gemakkelijker te bereiken dan weer kwijt te raken. Pas op met het geven van te veel snoepjes en andere lekkernijen. Er zijn hondensnacks die bijvoorbeeld goed zijn voor het gebit: als je die met mate als beloning geeft is dat een stuk beter voor de gezondheid dan bijvoorbeeld een snelle traktatie van iets waar jij toevallig in de keuken mee bezig bent. Verder, gekookte kipfilet vinden ze vaak ook erg smakelijk en is caloriearm.

Je kunt je heidewachtel geen groter plezier doen dan samen de vrije natuur in gaan voor een stevige wandeling, met een balletje, of een ander stuk speelgoed bij de hand om onderweg mee te spelen. De kans dat je als baasje toevallig ook een jager bent is natuurlijk aanwezig, maar zeker in Nederland zijn de meeste heidewachtels gewone huishonden. Probeer daarom ook zonder jagersachtergrond activiteiten te bedenken waarbij je hond zijn jachtinstincten de vrije loop kan laten. Speurwerk is daar een goed voorbeeld van. Pas wel op wanneer je samen buiten gaat spelen, want vanuit zijn natuurlijke aanleg kan je hond zomaar ineens besluiten achter een passerend dier aan te rennen. Als je een heidewachtel zonder toezicht in de tuin laat spelen, loop je ook de kans dat hij besluit er zomaar vandoor te gaan. 

Voor een echte actieveling als de heidewachtel is hondensport een erg goed idee. Niet alleen de beweging zal je hond goed doen: ook de geestelijke uitdaging is een manier om gelukkig en mentaal fit te blijven terwijl de jachtinstincten een praktische uitlaatklep krijgen. Misschien nog wel belangrijker is dat je de hondensport van je keuze samen met je heidewachtel kunt doen. Dat geeft deze sociale honden met een grote werklust en een sterke wil om te behagen een gevoel van voldoening dat ze anders alleen bij een geslaagde jacht kunnen ervaren. Er worden ook speciale jachtevenementen gehouden, waar je in sommige gevallen aan mee kunt doen zonder dat je zelf per se een ervaren jager hoeft te zijn. Op de site van de rasvereniging kun je hier meer over lezen.

Zelfs een hond die al sinds de middeleeuwen met mensen optrekt verdient een goede opvoeding, dus ook jouw heidewachtel puppy heeft een degelijke training en socialisatie nodig. De Nederlandse Heidewachtelvereniging geeft zelfs aan dat het opvoeden van je heidewachtel een uitdaging kan zijn, maar dat is natuurlijk sterk afhankelijk van je eigen ervaringsniveau en de mate waarin je jezelf voorbereid op de komst van je puppy, bijvoorbeeld door praktische boeken te lezen.

Onthoud bij de opvoeding en socialisatie van je heidewachtel puppy dat het van nature een echte jachthond is, ook als je hem puur als huis- en gezinshond wilt houden. Zoals eerder al werd beschreven horen bij een jachtinstinct bepaalde neigingen, zoals achter nietsvermoedende konijnen of bijvoorbeeld katten aan sprinten en de neiging om er zelfstandig op uit te gaan. Zomaar weglopen is gedrag dat je kunt voorkomen als je weet dat het in de aard van het beestje zit, bijvoorbeeld door een (jonge) heidewachtel niet alleen in de achtertuin te laten spelen. Het eerstgenoemde instinct is voor een groot deel onder controle te houden door goede socialisatie.

Met goede socialisatie bedoelen we dat je je heidewachtel van jongs af aan geleidelijk laat wennen aan alle prikkels in de wereld om hem heen. Denk aan andere dieren – zeker ook andere honden – en verkeersdeelnemers zoals hardlopers, fietsers en auto’s. Ook omgevingen zoals een winkelcentrum, het schoolplein van je kinderen en een drukke straat zijn allemaal situaties waar jullie samen langzaam aan moeten wennen. Doe dat stapje voor stapje. Bouw de complexiteit van de situaties geleidelijk op en geef je puppy na elke nieuwe ervaring genoeg tijd om te rusten en alle indrukken te verwerken. Laat je puppy zien dat je zelf kalm blijft, dan zal hij niet zo snel angstig of paniekerig worden. Zo kun je door goede socialisatie zorgen voor een heidewachtel die weet hoe hij zich hoort te gedragen, ook wanneer zijn (jacht-)instincten ineens de kop opsteken. Als je van plan bent om je volwassen heidewachtel daadwerkelijk als jachthond te gebruiken is het wel belangrijk om hem aan echt wild te laten wennen. Daarover kan de rasvereniging je meer vertellen.

Hoe je de training van je heidewachtel ook aanpakt, schrijf je in ieder geval in om samen een puppycursus te volgen. Hier leer je van professionele instructeurs hoe je heidewachtel opgroeit tot een gehoorzame hond die weet wat er wel en niet mag. Daarnaast leren jullie om te gaan met andere honden en hun baasjes, waar je je leven lang voordeel van zult hebben. Naast deze cursussen zijn er vervolgtrajecten, maar het meeste werk zul je zelf thuis moeten verrichten. Gelukkig zijn er allerlei handige boeken te krijgen die je leren hoe je omgaat met zaken als zindelijkheid, benchtraining en je puppy alleen thuislaten. Vergis je niet: een puppy opvoeden kost een heleboel tijd, liefde en energie, maar met de juiste hulp en voorbereiding gaat het je ongetwijfeld lukken.